به گزارش سلامت نیوز به نقل از روزنامه رسالت، طبق آمار غیررسمی از زبان حسن پسندیده، مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، میزان تولید کیسه‌های پلاستیکی در کشور بیش از ۱۷۷ هزار تن در سال تخمین زده می‌شود که این رقم معادل ۴۹۰ تن در روز است.
مصرف سالانه ١٠ میلیون تن پلاستیک، ایران را در جایگاه پنجمین کشور مصرف‌کننده پلاستیک قرار داده است و هر یک از ما روزانه به‌طور میانگین سه کیسه پلاستیکی مصرف می کنیم که بیش از ۹۰ درصد بدون استفاده مجدد به چرخه زباله وارد می‌شوند. طبق آمار غیررسمی از زبان حسن پسندیده، مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، میزان تولید کیسه‌های پلاستیکی در کشور بیش از ۱۷۷ هزار تن در سال تخمین زده می‌شود که این رقم معادل ۴۹۰ تن در روز است.
مواد پلاستیکی قابلیت تجزیه توسط موجودات زنده را ندارند و یا سرعت تجزیه آن ها در حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ سال زمان می برد، به همین علت برای سالیان طولانی در طبیعت باقی می مانند و طی این مدت به قطعات کوچکتر تبدیل شده و در ظاهر پلاستیک از محیط حذف می شود ولی در واقع به نقطه ای می رسد که بخشی از رژیم غذایی جانداران و نیز انسان‌ها را تشکیل می دهد.
سالیانه هزاران گونه از جانوران آبزی و پرندگان دریایی بر اثر خوردن این کیسه ها و خفگی ناشی از آن می میرند. کیسه های بلعیده شده پس از مرگ جانوران و تجزیه آنها نیز سالم باقی می مانند، بنابراین دوباره پراکنده می شوند. پلاستیک‌ها یکی از مهم ترین عواملی هستند که میزان نفوذ آب در خاک را کاهش می‌دهند و سبب خشکی آبخوان‌ها و کاریزها می‌شوند.
این ماده سبب می‌شود تا فرسایش خاک به عنوان ارزشمندترین ماده غذایی افزایش یابد. پلاستیک‌ها وقتی که خرد و تجزیه می‌شوند، به اشتباه به عنوان غذا مورد استفاده دام، پرندگان و دیگر حیات وحش قرار می‌گیرند و در زنجیره غذایی وارد حیات انسانی شده و سونامی بسیاری از بیماری‌ها از جمله سرطان و بیماری‌های گوارشی را تشدید می‌کنند. کنشگران محیط زیست در مذمت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی این موارد را مکرر گوشزد کرده و بر اصلاح الگوی مصرف تأکید دارند.
به گفته آنها «می توانیم، دستکم در خریدهای روزانه، کیسه پارچه‌ای استفاده کنیم.» اما چرخه حیات پلاستیک هیچ گاه متوقف نشده و مطابق بررسی های کارشناسی، «سالانه چیزی در حدود ۱۰ میلیون تُن پلاستیک وارد اقیانوس‌ها می‌شود. رودخانه‌های آلوده احتمالا بیشترین سهم را در فهرست منابع این آلودگی دارند. داده‌های دقیقی در این رابطه در دسترس نیستند و تخمین‌های موجود نیز تفاوت‌های فاحشی دارند.
در مورد آنچه وارد دریاها می‌شود، برآوردها بین چیزی کمتر از نیم میلیون تُن تا سقف ۱۲ میلیون تُن پلاستیک در سال، نوسان دارند. ورود این حجم از پلاستیک به دریاها و اقیانوس‌ها، ناشی از وجود سامانه‌های ناکارآمد دفع زباله، و نیز ناآگاهی سیاست‌گذاران و شهروندان از تبعات این رفتار است.»
ابلاغ آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی
بنابراین بسیاری از کشورها با وضع قوانین تلاش کرده اند استفاده از پلاستیک و مواد پلاستیکی را کاهش دهند. در کشور ما نیز پس از مدت هاانتظار، هیئت وزیران ۲۰ مهرماه امسال در راستای حفظ سلامت جامعه برابر اثرات سوء ناشی از رهاسازی کیسه های پلاستیکی سبک وزن در محیط زیست و همچنین تولید میکروپلیمرها (ریزپلاستیک) در طبیعت و با هدف کمک به توسعه پایدار و کاهش اثرات زیست محیطی پلاستیک ها بر مبنای اقتصاد چرخشی (توسعه بازیافت) و اقتصاد زیستی (توسعه پلاستیک های زیست تخریب پذیر)، «آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی» را به تصویب رساند.
بر این اساس و به موجب ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت مکلف است ترتیبی اتخاذ نماید تا تولیدکنندگان کیسه های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون، از تاریخ ابلاغ این آیین نامه طی یک برنامه ۵ ساله، سالانه ۲۰ درصد از ظرفیت تولیدی خود را با کیسه های سازگار با محیط زیست یا زیست تخریب پذیر جایگزین نمایند.
وجوه هزینه شده برای این محل، جزء هزینه‌های قابل قبول مالیاتی تولید کنندگان مربوطه محاسبه خواهد شد. همچنین در اجرای ماده (۴) قانون مدیریت پسماندها، وزارت صنعت، معدن و تجارت با همکاری وزارت کشور موظفند حسب مورد، در راستای کاهش تولید پسماند و محدود نمودن تولید، توزیع و مصرف کیسه های پلاستیکی حداکثر ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این آیین نامه، شیوه نامه‌های مربوطه را اجرایی کنند.
محمد علیزاده، کارشناس محیط زیست درباره اهمیت تصویب این آیین نامه و پیامدهای استفاده بی رویه از پلاستیک به «رسالت»می گوید: «پلاستیک های معمولی از پلیمرهایی تشکیل شده اند که قابلیت تجزیه در محیط را نداشته و در طبیعت برای سال‌های طولانی استمرار دارند. اندازه آنها به علت تجزیه ناپذیری؛ تحت تأثیر عوامل فیزیکی و شیمیایی – طبیعی از ۵ میکرون و حتی در حد ناتومتر هم کاهش می یابد که متأسفانه پدیده ای را تحت عنوان تولید میکروپلاستیک ها ایجاد می کند و باتوجه به ابعاد کوچکشان، اثرات منفی روی زیست بوم ها دارند و می توانند از دیواره سلولی عبور و به بافت سلولی نفوذ کرده و به زنجیره غذایی وارد شوند.
بنابراین پلاستیک هایی که در حوضه های آبریز شهری و روستایی، بخش های کشاورزی و صنعت، پسماندهای شهری و یا اقامتگاه‌های تفریحی در طبیعت رها می کنیم، طی فرآیندی به منابع آب و در نهایت زنجیره غذایی منتقل شده و در آن سوی زنجیره، انسان تحت تأثیر عوامل پلاستیکی قرار می گیرد، از این رو همه ما اعتقاد داریم که پلاستیک، خطرناک است. از بُعد بیولوژیک می تواند اثرات زیادی ایجاد کند، چراکه مطالعات صورت گرفته در مناطق مختلف جهان نشان می دهد در آب آشامیدنی، نمک طعام، بافت آبزیان و حتی در زنجیره غذایی دام و طیور، پلاستیک وجود دارد.
بنابراین ما غذاهایی را مصرف می کنیم که حاوی میکروپلاستیک است و این میکروپلاستیک ها در اندام های مختلف بدن مثل کلیه و روده و اندام ها و غددی که حساس هستند ذخیره و باعث ایجاد عفونت می شود که از نظر پزشکی منشأ بروز سرطان است. لذا باید کاری کرد که تجزیه پذیری ترکیبات پلیمری خطرناک افزایش پیدا کند و اگر در طبیعت رها شدند، عوامل طبیعی به تجزیه بیولوژیک منجر شود.
بنابراین آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی ابعاد مختلفی دارد و کاهش مصرف کیسه پلاستیکی یا ظروف یکبار مصرف و جایگزینی آنها با تجهیزات و مواد سازگار با محیط زیست جزء مواد اصلی این آیین‌نامه است.
به عبارت دیگر مواد پلاستیکی باید به شکلی ساخته شود که بافت پلمیری آنها بعد از مدتی که در معرض نور خورشید و اکسیژن و رطوبت قرار گرفت، تجزیه شود، به این معنا که به مولکول‌های کوچکتر و دی اکسید کربن و مواد مغذی برای خاک تبدیل شود، نه اینکه انبوهی از پلاستیک ها را در خاک ذخیره کند.»
نوشتن آیین نامه به تنهایی مشکلی را حل نمی کند
با این وجود، علیزاده چندان به اجرای این آیین نامه خوش بین نیست. اگرچه اعتقاد دارد که آنچه به تصویب رسیده می تواند به محیط زیست و حفظ منابع آب کمک کند، اما مبتنی بر تجارب گذشته، بر این مسئله تأکید می کند که صرف نوشتن آیین نامه مشکلی را حل نمی کند و قطعا باید برنامه های اجرایی در دستور کار باشد و از ابزارهای نظارتی و بازدارنده کمک گرفت. علاوه بر این، در کنار تمام اقدامات قانونی، بحث فرهنگسازی و اطلاع رسانی و آموزش بسیار اثرگذار است که تحقق این موضوع، مستلزم هدف‌گذاری و برنامه ریزی است.
موضوعی که از دید نبی‌اله منصوری، مدیر گروه مهندسی محیط زیست نیز درخور توجه است. اما او قانون را مقدم بر فرهنگسازی می داند و معتقد است: «قوانین لازمه کاهش مصرف پلاستیک است. تجربه دنیای پیشرفته نشان داده نه تنها در مورد پسماند بلکه در مورد هر مسئله اجتماعی، قانون حرف اول را می‌زند. نمی‌توانیم موضوعی با این میزان اهمیت را فقط به اختیار وجدان عمومی و آموزش بگذاریم تا مردم خودشان تصمیم بگیرند که پلاستیک بد است و باید کمتر مصرف کنند.»
منصوری به صراحت می گوید که برای کاهش میزان پسماند ابتدا به قانون نیاز است و سپس آموزش: «ما باید به مردم آموزش دهیم که پلاستیک کمتری مصرف کرده و جداگانه جمع‌آوریشان کنند تا منجر به بازیافت شود. اما برای این آموزش ابتدا نیاز به قانون است. همان طور که برای بستن کمربند ابتدا قانونش را تنظیم کردند و بعد تبلیغاتش را در صدا و سیما و سایر ابزارهای آموزشی پخش کردند، باید ابتدا برای کاهش پلاستیک قانون تنظیم شود و برای شکستنش هم مجازاتی در نظر گرفته شود.»
این توضیحات از نظر محمد علیزاده قانع کننده نیست، او ما را به قانون مدیریت پسماند ارجاع می دهد، قانونی که از سال ۸۳ تصویب شده و در حال حاضر کمتر از ۵۰ درصد آن اجرایی شده است. این کارشناس محیط زیست نگران است که آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی نیز به سرنوشت قانون مدیریت پسماند دچار شود: «سال ۹۱-۹۰ باید کل پسماندهای شهری تفکیک می شد، این مسئله الزامی قانونی بود، اما در حال حاضر کمتر از ۵ درصد پسماندها به صورت اصولی تفکیک می شود.
بنابراین صرف نوشتن قانون و آیین نامه نمی تواند مشکلی را حل کند، مگر آنکه ادارات کل محیط زیست و دستگاه‌های اجرایی نظارت کنند. به عنوان مثال بخش صنعت در بحث صنایع بسته بندی باید نظارت های خودش را اعمال کند و سازمان ملی استاندارد باید تجدیدنظر کرده و استانداردهای خاص خودش را با تحکم بیشتری ابلاغ کند. آزمایشگاه‌های خاصی باید در این زمینه وجود داشته باشد تا ابزارهای نظارتی نقش مؤثر خود را ایفا کنند، در حال حاضر تعداد آزمایشگاه‌هایی که در این حوزه فعال هستند، محدود است.
بنابراین برای نظارت، به آزمایشگاه‌های تخصصی نیاز داریم. از سوی دیگر برخی وزارتخانه ها و دستگاه‌های اجرایی مثل وزارت بهداشت، در حوزه‌های دیگر هم بسیاری از برنامه ها و تکالیف شان روی زمین مانده و علیرغم آنکه در آیین نامه و قانون مدیریت پسماند به صراحت تکالیف مشخص شده اما این وزارتخانه تمایلی به فعالیت ندارد، موضوعی که باعث می شود نسبت به اجرای آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی دلسرد باشیم.»
این آیین نامه از سال ۸۹ مطرح شده و اولین استانداردهای آن به تصویب رسیده است. به گفته علیزاده، مسئولان ذیربط می توانستند در این فاصله زمانی که از مراحل تصویب آیین نامه و ابلاغ آن می گذرد، کشور را از لحاظ ابزارهای نظارتی مجهز کنند که چنین اتفاقی نیفتاده است.
علیزاده با اشاره به نکات مثبت و منفی آیین نامه مذکور می گوید: «یکی از مهم‌ترین نکات مثبت، این است که اذهان جامعه متوجه اهمیت کاهش مصرف پلاستیک شده، اما نکته منفی و پاشنه آشیل آن عدم بازدارندگی است. به این مفهوم که اگر دستگاهی از انجام تکالیف خود تخطی کرد به مراجع قضائی پاسخگو باشد، اما این جنبه مهم در آیین نامه کمرنگ است.
بنابراین می توان پیش بینی کرد که به درستی هم اجرایی نشود. معمولا وقتی ضابطه ای تعریف می شود، باید یک جریان کارشناسی به صورت مستمر نحوه اجرای آن را پایش کند و پس از رصد رفتار اقتصادی و اجتماعی جامعه، نقاط ضعف احتمالی را در مراحل بعد رفع کند که در این زمینه هم دچار نقص و کاستی هستیم، به این معنا که شاید سال‌ها تصویب یک تفاهم نامه و آیین نامه طول بکشد، اما پس از تصویب و ابلاغ به حال خود رها می شود و این نقطه ضعف، به طور کامل در حوزه اجرایی مشهود است.»
وضع قوانین جدی در کشورهای جهان
امروزه سیاست ها، برنامه ها و راهکارهای مختلفی به منظور کاهش مشکلات و حجم زباله های تولیدی به ویژه زباله های پلاستیکی در جوامع مختلف مورد توجه مسئولان قرار گرفته و بسیاری از کشورهای جهان برای کاهش و یا حذف مصرف پلاستیک از زندگی روزمره، مواردی مانند «ممنوعیت مصرف کیسه های پلاستیکی یکبار مصرف»، «وضع مالیات بر مصرف»، «حذف و جایگزینی میکروپلاستیک ها»و «استفاده از پلاستیک های زیست تجزیه پذیر با هدف کاهش آلودگی محیطی» را قانونی کرده اند.
در این زمینه حسن پسندیده، مدیرکل سابق دفتر مدیریت پسماند سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور می گوید: متداول‌ترین شکل قوانین و مقررات (به‌طور جداگانه یاادغام شده) در ممنوعیت توزیع رایگان کیسه‌های پلاستیکی (۸۳ کشور)، ممنوعیت‌های تولید و واردات (۶۱ کشور)، مالیات بر تولیدکنندگان (۲۷ کشور)، مالیات بر مصرف‌کنندگان (۳۰ کشور) و در ۵۱ کشور نیز شرایط لازم برای اجرای بازیافت کیسه‌های پلاستیکی اجرا می‌شود.
در همین راستا کشور چین در سال ۲۰۰۸ توزیع کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون را در فروشگاه‌ها ممنوع کرد و جریمه متخلفان را ۱۰ هزار یوان و برای سایر کیسه‌های پلاستیکی قیمت معادل تمام شده را تعیین کرد و ارائه رایگان کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌ها ممنوع شد. انگلیس در سال ۲۰۰۸ و کانادا در سال ۲۰۰۹، مالیات پنج سنتی به‌عنوان هزینه برای هر کیسه پلاستیکی وضع کرده‌اند و در بلغارستان از سال ۲۰۰۷ مالیات‌های مرحله‌ای فزاینده‌ای بر مصرف کیسه‌های پلاستیکی در فروشگاه‌ها وضع شد.
پسندیده درباره اینکه وضع هر قانونی ازجمله قوانین مربوط به کیسه‌های پلاستیکی می‌تواند اثرات پیش‌بینی شده و نشده‌ای بر جامعه و محیط‌زیست داشته باشد، به خبرگزاری ایمنا می‌گوید: «مطالعات نشان می‌دهد محدودیت‌های قانونی در بیشتر موارد بر مصرف کیسه‌های پلاستیکی تأثیرگذار است؛ اما در کشور هند علیرغم وضع قوانین کاهش مصرف پلاستیک، طبق نتایج به‌دست آمده در حدود ۹۴ درصد از مصرف‌کنندگان همچنان از کیسه‌های پلاستیکی استفاده می‌کنند، اما در حجم مصرف آن کاهش قابل‌توجهی ایجاد شده است.»
طبق مطالعات محمد علیزاده، قوانین جدی محیط زیستی در سایر کشورهای جهان، مبتنی بر مطالبات مردم وضع می شود. این کارشناس محیط زیست می گوید: «اغلب کشورهای دنیا، به مطالبات مردم پاسخ می دهند و معمولا شهروندان در حوزه محیط زیست به یک سطحی از آگاهی می رسند که کاهش و یا حذف پلاستیک را به عنوان مطالبه خود مطرح می کنند و سازمان ها و تشکل های غیردولتی نیز فضا را به این سمت هدایت می کنند. به عنوان مثال در جامعه اروپا ممنوعیت هایی در این رابطه وضع شده و حتی برخی از کشورهای اطراف ما در این زمینه سختگیرانه عمل کرده اند. این بحث بیشتر به بافت اجتماعی هر منطقه ارتباط دارد که متناسب با واقعیت های اجتماعی پیش می روند.
در کشور ما نیز جامعه دانشگاهی طرح موضوع می کند و تشکل های غیردولتی زنگ خطر را به صدا درمی آورند، اما بعد از آن با یک فاصله زمانی بسیار طولانی، دستگاه‌های اجرایی ورود می کنند و این مسئله، اثرگذاری موضوع را کاهش می دهد، حال آنکه چنین موضوعی در کشوری مثل ژاپن حداقل پیشینه ۱۵ ساله دارد و نه تنها موضوع پلاستیک های زیست تخریب پذیر، بلکه در سایر موارد تأثیرگذار بر محیط زیست، چرخه عمر یک محصول از ابتدا تا انتها بررسی می شود و در بخش پایانی آن که پسماند است، شرکت های بی تفاوتی که از قانون تمکین نمی کنند، باید مالیات های سنگینی بپردازند. در بحث واردات و صادرات و ترانزیت کالا نیز ممنوعیت های زیادی اعمال می کنند، اما اگر مقایسه کنیم، کشور ما در این زمینه حداقل ۲۰ سال از کشورهای پیشرفته و شاخص دنیا، عقب تر است.»
در همین حال، سعیده اکباتان، برای جبران عقب ماندگی ایران با سایر کشورها، به مسئله فرهنگسازی و قانون‌گذاری اشاره دارد. این دبیر زیست شناسی که از مدتی پیش روی طرح تبدیل پسماند تر گیاهی به خُشکاله کار می‌کند می گوید: «ما سال‌هاست به این مسئله با بحث فرهنگسازی و آموزش ورود کرده ایم اما ابزارهای قانونی اهرمی مؤثر برای پیشبرد اهداف است.
مطالعات نشان می‌دهد محدودیت‌های قانونی در بیشتر موارد بر کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی نقش مهمی داشته‌اند، در عین حال اجرای مؤثر قانون، سازوکارهای خاص خودش را می طلبد و برای ترویج و یا ممانعت از یک اقدام، باید بسترسازی مناسبی هم انجام دهیم، تا زمینه اجرای قانون فراهم باشد. بنابراین آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی خوب است اما قابلیت و بسترهای اجرایی شدن آن نیز حائز اهمیت است. این آیین نامه را باید پس از اجرا محک زد، طبیعتا بعد از رفع نواقص احتمالی و اصلاحات لازم، از جامعیت بیشتری برخوردار خواهد بود و در عمل بهتر اجرایی می شود.»
اکباتان با اشاره به اینکه یکی از سرفصل های آموزشی در بحث «پسماند صفر»، عدم استفاده از کیسه های پلاستیکی است، می گوید: «اگرچه برای کیسه های پارچه ای به نسبت پلاستیکی سرمایه زیادی صرف می شود، ولی بارها در چرخه مصرف باقی می ماند، بنابراین به لحاظ هزینه ای مناسب تر است. در این میان نکته ای که از اهمیت بیشتری برخوردار بوده و هست، استفاده چندباره از کیسه های پلاستیکی است که در آیین نامه هم به استفاده مجدد مشتریان از اقلام سازگار با محیط زیست تأکید شده.
ما از سالیان گذشته در تلاشیم مسئله بازمصرف کیسه های پلاستیکی را در جامعه فرهنگسازی کنیم، چراکه مزیت تولید این کیسه ها نسبت به کیسه های پارچه ای این است که سرمایه کمتری می خواهد و می توان آنقدر از این کیسه ها استفاده کرد تا از بین برود. شاید استفاده چندباره از کیسه های پلاستیکی کمی عجیب به نظر برسد، اما به محیط زیست کمک می کند.»
این صاحب نظر به آیین نامه کاهش مصرف کیسه های پلاستیکی نگاه مثبتی دارد و مواردی چون حفظ سلامت جامعه در برابر اثرات نامطلوبِ ناشی از رهاسازی کیسه‌های پلاستیکی سبک‌وزن در محیط‌زیست، تولید میکروپلیمرها (ریزپلاستیک) در طبیعت، کاهش میزان تولید، مصرف و پراکندگی پسماند کیسه‌های پلاستیکی، استفاده از کیسه‌های پلاستیکی مقاوم‌تر و قابل‌استفاده مجدد و بازیافت برای مصرف‌کنندگان، کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی با ضخامت کمتر از ۲۵ میکرون، کمک به توسعه پایدار و تشویق و ترغیب صنایع پتروشیمی بر سرمایه‌گذاری در حوزه مواد پایه زیست‌تخریب‌پذیر را از اهداف اختصاصی و نکات مهم در تهیه آیین نامه کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی ذکر می کند.
نظر شما